แต่ไหนแต่ไร ดวงจันทร์ไม่เคยไกลจากชีวิตของเรา
พระจันทร์เป็นตัวแทนของความหวัง ความศรัทธา และรักโรแมนติกยาวนานมาตลอดเวลาหลายพันปี หลากวัฒนธรรมจึงมีดวงจันทร์เป็นชิ้นส่วนสำคัญ และทำให้เราอินกับแสงจันทร์กันมาถึงทุกวันนี้
เช่นกัน ‘เทศกาลไหว้พระจันทร์’ ซึ่งเกิดขึ้นบนแผ่นดินมังกรเมื่อกว่าพันปีก่อน คือหนึ่งในชิ้นส่วนสำคัญของวัฒนธรรมจีนกระแสหลักที่สืบทอดเรื่องราวและรสชาติของอาหารประจำเทศกาลมาจนถึงวันที่แสงจันทร์อาจไม่สว่างเท่าแสงไฟ ทว่ากลิ่นอายของเทศกาลไหว้พระจันทร์กลับยังเข้มข้นไม่เสื่อมคลาย
แต่ก็คล้ายน้อยคนจะรู้ว่า ภาพสะท้อนของดวงจันทร์ที่ปรากฏในขนมทรงกลมไส้หวานที่เราคุ้นตากลับมีความแตกต่างบางอย่างซ่อนไว้
ด้วยดวงจันทร์นั้นหันเพียงด้านเดียวสู่เราเสมอ
ทว่าขนมไหว้พระจันทร์นั้นนำเสนอความหลากหลายให้เราไม่สิ้นสุด
มาถึงตรงนี้หลายคนอาจสงสัย เพราะภาพจำของขนมไหว้พระจันทร์ของคนส่วนใหญ่คือเค้กสีน้ำตาลก้อนจิ๋วเนื้อร่วนซุย สอดไส้ถั่วกวน ไข่เค็ม หรือยอดนิยมในหมู่ชาวจีนยุคนี้อย่างไส้ทุเรียนกวน แต่หากมองให้ลึกถึงรายละเอียดจะพบว่าขนมไหว้พระจันทร์นั้นเปลี่ยนโฉมหน้าอยู่เสมอ ตามปัจจัยทั้งดินฟ้าอากาศ วัตถุดิบ รวมถึงเรื่องเหตุบ้านการเมือง ที่ทำให้ดวงจันทร์ของชาวจีนไม่เคยมีแบบเดียว
(1)
ถ้าถามว่าเทศกาลไหว้พระจันทร์เกิดขึ้นตอนไหนคงตอบยาก
แต่พูดได้ว่าเกิดในยุคที่จีนแผ่นดินใหญ่ยังรุ่มรวยด้วยวิถีเกษตรกรรม เมื่อเข้าสู่กลางฤดูใบไม้ร่วงครั้งใด พืชพลในท้องไร่เริ่มสะพรั่งพร้อมเก็บเกี่ยว ก็คล้ายกับสังคมชนบทไทยที่คนบ้านใกล้จะมารวมตัวกันลงแรงช่วยกันเก็บเกี่ยวผลผลิต ก่อนใช้เวลาหลังจากเหนื่อยมาค่อนวันสังสรรค์จนหนำใจ และหากไทยเรามีงานวัด มีลำตัด มีวิถีล้อมวงกินข้าวแลงกันสนุกสนาน ชาวจีนโบราณก็มีการเฉลิมฉลองครีกครื้นท่ามกลางแสงจันทร์สกาว ที่ต่อมาชาวเราเรียกกันว่า ‘เทศกาลไหว้พระจันทร์’ จึงพอพูดได้ว่าเทศกาลดังกล่าวคงไม่ต่างอะไรกับฟูลมูนปาร์ตี้ เพียงเปลี่ยนสถานที่จากริมทะเลเป็นลานของศาลเจ้า
และเมื่อศาลเจ้าคือสถานที่จัดเทศกาลสำคัญของชุมชน ทั้งยังเป็นแหล่งรวมความเชื่ออันหลากหลาย การหลอมรวมเรื่องราวเข้ากับรสชาติอาหารประจำเทศกาลจึงเริ่มต้นขึ้น จังหวะนั้นเองตำนาน ‘ขนมไหว้พระจันทร์’ ได้เริ่มต้นขึ้น กลายเป็นหนึ่งในผลลัพธ์ของการผสานเรื่องราวความรัก ความลับ และความงาม อันเป็นภาพสะท้อนของดวงจันทร์ในใจใครหลายคน ต่อเนื่องนำมาผูกเป็นเรื่องราวโรแมนติกชวนฝันอย่างตำนานวีรบุรุษนักรบ ‘ฮวงอี้’ ผู้ใช้ธนูยิงดวงอาทิตย์นับสิบจนมอดดับ ก่อนมาพบรักกับเทพธิดา ‘ฉางเอ๋อ’ ที่โชคชะตานำพาให้เธอต้องจนใจติดอยู่ในดวงจันทร์ และขนมไหว้พระจันทร์ก็คือสื่อแทนใจที่หนุ่มนักรบมีให้กับเทพธิดา ทว่าสื่อรักดังกล่าวกลับหน้าตาไม่เคยเหมือนเดิม
ด้วยแผ่นดินจีนกว้างใหญ่ วัตถุดิบในแต่ละพื้นที่จึงแตกต่าง จีนตอนเหนือจึงมีขนมไหว้พระจันทร์ทำจากแป้งข้าวสาลี ขนมไหว้พระจันทร์บริเวณจีนตอนกลางนั้นเนื้อหนึบจากแป้งข้าวเหนียว ส่วนขนมไหว้พระจันทร์ที่กินกันบริเวณจีนตอนใต้ก็มากมายด้วยแป้งข้าวเจ้าและเครื่องเทศ ยังไม่นับนานาชาติพันธ์ของชาวจีนที่ส่งผลต่อรสชาติของขนมไหว้พระจันทร์อย่างหลีกเลี่ยงไม่ได้ ขนมไหว้พระจันทร์จึงมีทั้งไส้หมู ไส้ผลไม้ ไส้ธัญพืช หรือแม้กระทั่งขนมทำจากถั่วเขียวกวนกับน้ำตาลรสหวานจนแสบคอที่บ้านเราเรียก ‘ขนมโก๋’ ก็ถือเป็นหนึ่งในขนมไหว้พระจันทร์ที่ชาวจีนทำกินกันมานาน
(2)
วันเวลาผันผ่าน เมื่อสงครามเร้าให้เหล่าชาวจีนต้องอพยพย้ายถิ่นครั้งใหญ่ เป็นเหตุให้เมืองใหญ่ทั่วโลกมีชุมชนชาวจีนเกิดขึ้นอย่างคึกคัก และทำให้เทศกาลไหว้พระจันทร์กลายเป็นงานเฉลิมฉลองสากลที่คนทั้งโลกให้ความสนใจ และใช่ เยาวราชของไทยก็เช่นกัน เมื่อขนมไหว้พระจันทร์กลายเป็นของคุ้นตาและหากินไม่ยาก ทั้งยังมีให้เลือกมากในช่วงหน้าเทศกาล ทว่าเมื่อเราได้โอกาสนั่งคุยกับผู้เชี่ยวชาญด้านชาและวัฒนธรรมจีนในไทยอย่าง พี่ตี่–จงรักษ์ กิตติวรการ หรือพี่ตี่ของชาวเยาวราช กลับพบว่าร้านขนมไหว้พระจันทร์ตำรับดั้งเดิมในเยาวราชนั้นหากินยากขึ้นทุกที สำคัญคือมีเพียงไม่กี่คนจะรู้ลายแทง!
“ขนมไหว้พระจันทร์ยุคนี้ส่วนมากเป็นสูตรเดียวกันทั้งนั้น เพราะต้องทำทีละเยอะๆ และเอาเข้าจริง กระบวนการทำขนมไหว้พระจันทร์นั้นใช้เวลามาก ต้องเตรียมวัตถุดิบกันนานหลายเดือน มีรายละเอียดทั้งเรื่องของแป้ง เรื่องของไส้ ที่สำคัญคือรสมือในการนวดและปรุงน้ำตาลของแต่ละบ้านนั้นไม่เหมือนกัน และถ้าถามว่าร้านไหนในเยาวราชที่เชื่อใจได้ ก็ต้องบอกว่ามีน้อยขึ้นทุกวัน”
เราขมวดคิ้วสงสัยในคำว่า ‘ปรุงน้ำตาล’ ที่เขาว่า ก่อนพี่ตี่จะหัวเราะร่าและบอกว่าของแบบนี้ต้องเห็นกับตาเท่านั้นถึงจะเข้าใจ วินาทีต่อมาเราจึงเดินตามชายผู้ผูกพันกับเทศกาลไหว้พระจันทร์มานานค่อนศตวรรษ ลัดเลาะไปตามตรอกเล็กๆ ของเยาวราช กระทั่งมาหยุดยังร้านเล็กๆ ในห้องแถวอายุร่วมร้อยปี ภายในคลุ้งกลิ่นแป้งและน้ำตาล เตาอบขนาดใหญ่กำลังทำงานหนักเพื่ออบขนมไหว้พระจันทร์หลายพันชิ้นให้ทันวันพระจันทร์เต็มดวงที่กำลังเดินทางมาถึงในอีกไม่กี่อึดใจ
“ถ้าถามว่าใจความของขนมไหว้พระจันทร์อยู่ตรงไหน คงแยกได้หลายข้อ
หนึ่งคือการนวดแป้ง สองคือไส้ และสามคือการปรุงน้ำตาลอย่างที่บอก เพราะน้ำตาลที่ใช้ในขนมไหว้พระจันทร์ตำรับดั้งเดิมนั้นต้องเคี่ยวทิ้งไว้นาน 2-3 เดือน เพื่อให้เวลาจุลินทรีย์ที่มีลักษณะแตกต่างกันในแต่ละพื้นที่ทำงาน เปลี่ยนน้ำตาลเคี่ยวให้กลายเป็นคาราเมลสีน้ำตาลแก่และมีมิติรสชาติที่ซับซ้อนขึ้น แล้วถึงพร้อมนำออกมาใช้งานในช่วงหน้าเทศกาลไหว้พระจันทร์” เขาเล่าเรื่อยๆ ในฐานะลูกค้าประจำผู้คุ้นเคยกับนักทำขนมไหว้พระจันทร์มืออาชีพตรงหน้า ก่อนชวนให้เราชิมน้ำตาลเคี่ยวให้รู้รสชาติดูสักครั้ง
และเป็นอย่างที่เขาว่า น้ำตาลในชามตรงหน้านั้นรสหวานกลมกล่อมเจือกลิ่นควันจางๆ เมื่อผสมเข้ากับแป้งและไส้ขนมไหว้พระจันทร์แล้วย่อมกลายเป็นสมการรสชาติที่ไม่เหมือนใคร ยิ่งเป็นไส้ขนมไหว้พระจันทร์ตำรับแต้จิ๋วที่อุดมด้วยเครื่องเทศทั้งผิวมะกรูด ผงพะโล้ ขิงดอง ฟักเชื่อม ถั่ว ไข่เค็ม และมีกลิ่นเคล้ากุหลาบหอมอบอวล หรือที่ภาษาจีนเรียก ‘โหงวยิ้ง’ ก็ยิ่งทำให้ขนมชิ้นนั้นอร่อยโดดเด่น
ความพิเศษของขนมไหว้พระจันทร์อีกประการคือ มันเป็นคำนามเรียกขนมอีกหลายชนิดที่ใช้เฉลิมฉลองในงานเทศกาลได้เช่นกัน ทั้งขนมสีขาวทรงกลมแผ่นบาง ที่เราเรียกกันว่าขนมโก๋ขาว หรือกระทั่งขนมแป้งแผ่นกลมสอดไส้ส้มกวนกับน้ำตาล หรือที่ชาวเยาวราชเรียกกันว่าขนมไส้ส้ม ก็สามารถเรียกว่าขนมไหว้พระจันทร์ได้เช่นเดียวกัน รสชาติของเทศกาลจันทร์เต็มดวงจึงเต็มไปด้วยสีสันด้วยเหตุนี้
และแม้รายละเอียดของเทศกาลแห่งแสงจันทร์จะเปลี่ยนไป แต่สุดท้ายใจความยังคงเดิม ด้วยเทศกาลไหว้พระจันทร์นั้นเกิดขึ้นเพื่อ ‘รวมตัว’ ไม่ว่าชาวจีนจะเดินทางไปอยู่ที่ไหน ไกลจากแผ่นดินเกิดสักเท่าไหร่ เมื่อเข้าสู่กลางฤดูไม้ใบร่วงเมื่อใด ขนมไหว้พระจันทร์ก็จะปรากฏกายเมื่อนั้น เป็นอันรู้กันว่าถึงเวลาแห่งการเฉลิมฉลองใหญ่ในรอบปี เพื่อระลึกถึงความสัมพันธ์ของพี่น้องแผ่นดินใหญ่ ความสัมพันธ์ที่เต็มไปด้วยความรัก ความงาม และความลับในบางหน้าประวัติศาสตร์ เช่นกันกับดวงจันทร์
