ธนาคาร มีใครยังจำได้บ้างไหมว่า ครั้งสุดท้ายที่เดินเข้าไปใช้บริการธนาคารหน้าปากซอยคือเมื่อไหร่

และถ้าวันหนึ่งมันพร้อมใจกันหายไป เราจะใจหายเหมือนกับการจากไปของสถาปัตยกรรมทรงคุณค่าอย่างอาคารโรงแรมดุสิตธานีหรือโรงภาพยนตร์สกาล่าหรือไม่

มันจะเป็นความทรงจำที่เว้าแหว่งของใครของมัน หรือเป็นอดีตร่วมกันของเราทุกคน?

หลักฐานของการก่อร่างสร้างความสมัยใหม่ ธนาคาร

ธนาคารไทยที่เคยมีสาขาอยู่ทุกแห่งหน นอกจากจะเป็นส่วนสำคัญในวิถีชีวิตของผู้คนแล้ว มันยังมีบทบาทในการก่อร่างสร้างกรุงเทพมหานครด้วย

ไม่เพียงกระปุกออมสินกับสมุดเงินฝากธนาคารเล่มแรกที่เป็นความทรงจำร่วมกันในวัยเด็กของหลายคน แต่ธนาคารสาขาต่างๆ ยังทำหน้าที่เป็นแลนด์มาร์กสำคัญประจำย่าน และเป็นส่วนสำคัญที่ประกอบร่างสร้างผังเมืองขึ้นมา

แม้จะเติบโตมาด้วยกัน แต่สาขาธนาคารหลายแห่งกำลังสุ่มเสี่ยงต่อการล้มตายจากไปก่อนเราหลายคน ไม่ต่างจากโรงภาพยนตร์สแตนด์อโลนที่เคยเป็นส่วนสำคัญในวิถีชีวิตของผู้คนในวันที่สถาปัตยกรรมโมเดิร์นเฟื่องฟู

ความน่าสนใจของสถาปัตยกรรมโมเดิร์นคือเป็นเครื่องสะท้อนการเปลี่ยนแปลงทางความคิด สังคม และเทคโนโลยีอันทรงพลัง ไม่ว่าจะเป็นการหันหลังให้กับความเกินจำเป็นที่ปราศจากฟังก์ชั่น การก้าวสู่โลกอุตสาหกรรมเต็มรูปแบบที่หมายถึงการรับใช้มวลชน ซึ่งสนับสนุนโดยวัสดุใหม่อย่างเหล็กกล้าและคอนกรีต

สำหรับกรุงเทพมหานคร ธนาคารยังเป็นหลักฐานของการพัฒนาทุนไทย (ไปจนถึงระบบทุนนิยมไทย) และการขยายเมือง นับตั้งแต่หลังสงครามโลกครั้งที่สองเป็นต้นมา

ธนาคารกรุงเทพ จำกัด (มหาชน) สำนักงานใหญ่ ถนนสีลม via docomomothailand.org

ในปี 2523 ธนาคารกรุงเทพมีกำไรสุทธิเพิ่มขึ้นถึง 12 เท่า และนับเป็นครั้งแรกที่ธนาคารพาณิชย์ของไทยทำกำไรสุทธิแตะหลักหมื่นล้านบาท เรียกได้ว่าเป็นยุคทองของธนาคารซึ่งเป็นบริษัทใหญ่ที่สุดของไทยในเวลานั้น ทำให้ธนาคารกรุงเทพถูกจัดอยู่ใน 200 ธนาคารชั้นนำของโลก นำมาสู่ความคิดในการสร้างสำนักงานใหญ่แห่งใหม่บนถนนสีลมอันเป็นศูนย์กลางธุรกิจในขณะนั้น สถาปนิกผู้ออกแบบคือปรมาจารย์ด้านสถาปัตยกรรมโมเดิร์นของไทยอย่างกฤษฎา อรุณวงษ์ ณ อยุธยา และสุธัญญะ วิจิตรานนท์ โดยอาคารรูปทรงคล้ายซีพียูคอมพิวเตอร์นี้เป็นอาคารที่สูงที่สุดในประเทศไทยในปี 2525 ที่เปิดใช้งาน

แต่เอาเข้าจริงสำนักงานใหญ่ของธนาคารในบ้านเราที่กลายเป็นตึกสูงแทบทั้งหมดคงไม่สุ่มเสี่ยงต่อการถูกทุบทิ้งสักเท่าไหร่ สาขาธนาคารต่างหากคือประเด็นที่อยากหยิบยกมาพูดก่อนที่มันจะหายจากเราไป ไม่ว่าจะเป็นคุณค่าในเชิงสถาปัตยกรรม คุณค่าในเชิงสังคมในฐานะพื้นที่สำคัญของย่าน ไปจนถึงคุณค่าทางจิตใจอันหมายถึงความทรงจำ

ธนาคารกรุงไทย จำกัด (มหาชน) สาขาสวนมะลิ via docomomothailand.org

ก่อนจะกลายเป็นสาขาของธนาคารกรุงไทยในปัจจุบัน อาคารสวนมะลิที่สร้างเสร็จในปี 2513 เคยเป็นสำนักงานใหญ่ของธนาคารไทยพัฒนา ซึ่งภายหลังเปลี่ยนชื่อเป็นธนาคารมหานคร ก่อนจะถูกรวมเข้าเป็นส่วนหนึ่งของธนาคารกรุงไทยหลังวิกฤตต้มยำกุ้ง กลายเป็นธนาคารกรุงไทยสาขาสวนมะลิในปัจจุบัน อาคารแห่งนี้ออกแบบโดยอมร ศรีวงศ์ โดดเด่นด้วยฟาซาดที่ออกแบบให้เหมือนตาข่ายปกคลุมอาคาร ในขณะที่ล็อบบี้ภายในอาคารไม่มีเสาเกะกะสายตาเลยสักต้น

ธนาคารกสิกรไทย จำกัด (มหาชน) สำนักงานใหญ่ ถนนพหลโยธิน via docomomothailand.org

ที่จะไม่พูดถึงไม่ได้เลยก็คือสถาปัตยกรรมรวงข้าวคอนกรีตของสาขาธนาคารกสิกรไทยที่เราทุกคนคุ้นเคย ซึ่งออกแบบโดยรังสรรค์ ต่อสุวรรณ สถาปนิกผู้มีบทบาทสำคัญในการพัฒนาหน้าตาของเมืองกรุงเทพมหานคร โดยรังสรรค์ได้รับแรงบันดาลใจมาจากโลโก้ของธนาคารที่เป็นรวงข้าว พัฒนาจนกลายเป็นสาขาธนาคารกสิกรไทยในรูปลักษณ์ที่เราคุ้นชิน โดยเฉพาะสาขาสาทรที่ผ่านทีไรก็อดชื่นชมความงดงามไม่ได้เสมอ ที่สำคัญมันคืองานออกแบบที่สร้างอัตลักษณ์ทางสถาปัตยกรรมให้กับธนาคารสมัยนั้น และเป็นต้นแบบให้กับการออกแบบสาขาธนาคารกสิกรไทยในเวลาต่อมา ก่อนเปลี่ยนผ่านเข้าสู่ยุคอาคารกระจก

ปฏิเสธไม่ได้จริงๆ ว่าทั้งรวงข้าว ดอกบัวหลวง ใบโพธิ์ ฯลฯ คือภาพคุ้นตาที่หลายคนเติบโตมาด้วย ไม่ว่าจะรู้ตัวหรือไม่ก็ตาม

ธนาคารไทยพาณิชย์ จำกัด (มหาชน) สำนักงานชิดลม via docomomothailand.org

ยุคใหม่ ความต้องการใหม่

แต่ยุคโมเดิร์นก็ผ่านไปนานแล้ว

ความซบเซาของสาขาธนาคารเป็นปัญหาที่เกิดขึ้นกับหลายเมืองทั่วโลก และไม่ใช่ทั้งหมดที่สามารถปรับเปลี่ยนให้เป็นร้านกาแฟสตาร์บัคส์ได้อย่างที่เห็นในบางเมือง โดยเฉพาะสาขาธนาคารในบ้านเราที่มักตั้งอยู่ใกล้ๆ กัน ในทำเลใจกลางย่าน ใกล้กับตลาด คลินิก และร้านสะดวกซื้อ

แน่นอนว่าโลกไม่เคยหยุดนิ่ง เมื่อเวลาผ่านไปทุกอย่างก็ต้องเข้าสู่ระยะเปลี่ยนผ่าน ไม่เพียงสาขาธนาคารแต่ยังรวมถึงโรงเรียนสังกัดกรุงเทพมหานครที่เริ่มมีเด็กเข้าเรียนน้อยลงทุกปี สืบเนื่องจากการเปลี่ยนแปลงโครงสร้างประชากร ไปจนถึงอาคารราชการหลายแห่งที่เต็มไปด้วยพื้นที่ที่ไม่ได้รับการใช้งาน อันเป็นผลพวงจากความก้าวหน้าทางเทคโนโลยีที่ทำให้เราไม่จำเป็นต้องมีพนักงานเอกสารจำนวนมาก และการเปลี่ยนรูปแบบการทำงานที่หลายอย่างไม่ต้องอาศัยพื้นที่

เมื่อโจทย์ของการอยู่อาศัยในเมืองเปลี่ยน พื้นที่จึงควรได้รับการออกแบบให้ตรงกับความต้องการใหม่

ในวันที่เด็กไม่ค่อยเกิดและคนไม่ค่อยตาย จำนวนผู้สูงอายุที่มากขึ้นจึงหมายถึงความต้องการในพื้นที่ที่ตอบสนองความต้องการของพวกเขามากขึ้น ไม่แปลกหากโรงเรียนและพื้นที่ราชการหลายแห่งจะได้รับการปรับเปลี่ยนเป็นพื้นที่สำหรับผู้สูงอายุ ไม่ว่าจะเพื่อสุขภาพ สันทนาการ หรือการใช้ประโยชน์ในเชิงเศรษฐกิจและสังคมอื่นๆ

และคงดีไม่น้อยหากในวันที่เราพูดถึงสังคมแห่งการเรียนรู้ตลอดชีวิต พื้นที่หลายแห่งจะได้รับการปรับเปลี่ยนให้เป็นพื้นที่แห่งการเรียนรู้ระดับชุมชนด้วย

บางครั้งความต้องการใหม่อาจหมายถึงการแก้ไขปัญหาเก่าๆ อย่างเช่นสิ่งแวดล้อมสรรค์สร้างที่กีดขวางการระบายน้ำของเมือง การเปลี่ยนผ่านความต้องการจึงเป็นโอกาสอันดีในการจัดการเรื่องการระบายน้ำอันเป็นปัญหาหนักหน่วงของกรุงเทพมหานคร เมืองชายฝั่งที่เผชิญกับระดับน้ำทะเลที่สูงขึ้นทุกเมื่อเชื่อวัน

กรุงเทพมหานครจึงไม่เพียงเปลี่ยนโฉมด้วยโครงการก่อสร้างยักษ์ใหญ่ในหลายพื้นที่ แต่การปรับเปลี่ยนพื้นที่เดิมเพื่อวัตถุประสงค์ใหม่ก็มีความสำคัญไม่ต่างกัน

แม้การเปลี่ยนเป็นร้านกาแฟคงไม่ใช่คำตอบสำหรับสาขาธนาคารไทยทั้งหมด แต่ก็หวังว่าจะไม่ใช่การทุบทิ้งซึ่งมีต้นทุนในการก่อสร้างใหม่สูงกว่าการปรับปรุงอาคาร นั่นรวมถึงต้นทุนด้านสิ่งแวดล้อมด้วย

แม้จะเคยเป็นของตาย แต่หากมันหายไป ความทรงจำของเราก็คงจะแหว่งไปเหมือนกัน

อ้างอิง

docomomo Thailand

ความซบเซาของสาขาธนาคารเป็นปัญหาที่เกิดขึ้นกับหลายเมืองทั่วโลก และไม่ใช่ทั้งหมดที่สามารถปรับเปลี่ยนให้เป็นร้านกาแฟสตาร์บัคส์ได้อย่างที่เห็นในบางเมือง โดยเฉพาะสาขาธนาคารในบ้านเราที่มักตั้งอยู่ใกล้ๆ กัน ในทำเลใจกลางย่าน ใกล้กับตลาด คลินิก และร้านสะดวกซื้อแน่นอนว่าโลกไม่เคยหยุดนิ่ง เมื่อเวลาผ่านไปทุกอย่างก็ต้องเข้าสู่ระยะเปลี่ยนผ่าน ไม่เพียงสาขาธนาคารแต่ยังรวมถึงโรงเรียนสังกัดกรุงเทพมหานครที่เริ่มมีเด็กเข้าเรียนน้อยลงทุกปี สืบเนื่องจากการเปลี่ยนแปลงโครงสร้างประชากร ไปจนถึงอาคารราชการหลายแห่งที่เต็มไปด้วยพื้นที่ที่ไม่ได้รับการใช้งาน อันเป็นผลพวงจากความก้าวหน้าทางเทคโนโลยีที่ทำให้เราไม่จำเป็นต้องมีพนักงานเอกสารจำนวนมาก และการเปลี่ยนรูปแบบการทำงานที่หลายอย่างไม่ต้องอาศัยพื้นที่